مطالعات تطبیقی اقتباس، تعامل بین دو رسانه

سرویس هنر خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا) - زهرا حیاتی، نویسنده کتاب «مهرویی و مستوری» بازآفرینی منظومه خسرو و شیرین در سینما: باوجود تقابل تاريخ چندهزار ساله ادبيات با تاریخ یکصد و اندی ساله سينما، تأثير و تأثر ميان اين دو رسانه؛ چه آگاه و چه ناآگاه، چه با اقبال و چه با انكار، در توليدات هنری جريان داشته و در نقدهای دانشگاهی و غير دانشگاهی بازتاب يافته است.مطالعات تطبیقی اقتباس به پژوهش‌‏هایی اطلاق می­‌شود که تعامل بین دو رسانه را مورد بررسی قرار می‌‏دهند و بیشترین تحقیقاتی که در این زمینه صورت گرفته، به اقتباس ادبی در معنای انتقال از ادبیات به سینما بازمی­‌گردد. بحث‌­های نظری درباره اقتباس به چند حوزه قابل تقسیم است: سیر تاريخی اقتباس، نظریه‌­پردازی درباره فرایند اقتباس با توجه به فسلفه و زیبایی­‌شناسی سینما، تحلیل اقتباس­‌های ادبی با نظر به رویکرد متمایز سینما به شعر يا نثر داستانی، بحث درباره تفاوت­‌های رسانه­‌ای ادبیات و سینما، توضیح درباره ضرورت­‌ها و فرصت­‌های فرهنگی اقتباس از ادبیات بومی و ملی، مقایسه جریان اقتباس در سینمای ملی با سینمای جهان و تحلیل آسیب‌­ها و راهکارها و مانند آن. در این زمینه منابع علمی معتبری وجود دارد، اما اگر بخواهیم درباره «مطالعات تطبیقی اقتباس» در ایران سخن بگوییم و منظورمان آن نوشته‌‏هایی باشد که به مقایسه فیلم‌های اقتباسی با منابع ادبی پرداخته‌‏اند، باید در نظر داشته باشیم که این پژوهش‌ها غالباً از دو ویژگی برخوردارند: نخست اینکه پرسش‌­ها و فرضیه‌­های تحقیق با اتکا به دو متن ادبی و سینمایی و با استناد به شواهد شکل می­‌گیرند و کمتر ذهنی و انتزاعی هستند، دیگر اینکه آثار اقتباسی به‌­راحتی می‌­توانند دسته‌­بندی شوند و از نظر سبک مورد تحلیل قرار گیرند؛ مانند داستان­‌های یک نویسنده که مورد اقتباس قرار گرفته‌­اند، آثار یک فیلمساز اقتباس­‌گر که از داستان­‌های مکتوب گرفته شده‌‏اند یا آثار اقتباسی یک دوره تاریخی. پژوهش‌­های انجام‌شده را از چند منظر می‌­توان دسته‌­بندی کرد: رساله‌­هایی که به قلم کارشناسان سینما یا محققان ادبیات نوشته شده‌­اند، آثاری که به‌‏طور مشخص و مستقل درباره اقتباس ادبی تألیف شده‌‏اند، تألیفاتی که ضمن مباحث سینمایی و ادبی دیگر به جریان­‌های اقتباس هم اشاره کرده‌­اند. پژوهش‌‏هایی که در شمار پایان­‌نامه‌­ها و رساله‌­های دانشگاهی فهرست می‌­شوند، آثاری که در قالب کتاب به طبع و نشر رسیده‌­اند، مقالاتی که در مجلات مروری دورنمایی از وضعیت موجود به دست داده‌­اند، مقالاتی که با پای­بندی به مبانی تحقیقات آکادمیک در مجلات علمی-پژوهشی یا علمی-ترويجی قرار گرفته‌­اند، تحقیقاتی که آثار ادبی را قبل از تبدیل به فیلم از منظر ظرفیت­‌های نمایشی و تصویری بررسی کرده‌­اند، پژوهش‏‌هایی که آثار سینمایی و ادبی را بعد از تولید فیلم­‌های اقتباسی نقد کرده‌­اند از دیگر دسته‌بندی‌های این پژوهش‌ها است. آثاری که به‌­صورت انفرادی و به‌­طور مستقل به مسأله اقتباس پرداخته‌­اند غالباً به قلم صاحب‌نظران رشته سینما نوشته شده‌­اند و شکل متقدم برخی از این تألیفات، رساله‏‌های دانشگاهی بوده است؛ مانند «اقتباس ادبی در سینمای ایران»، شهناز مرادی کوچی؛ «اقتباس برای فیلمنامه»، محمد خیری. این دو تألیف بنا به شکل و ساختار تحقیق، دارای سرفصل­‌های جزئی و شواهد و مستندات قابل ارجاع است. این سرفصل‌ها شامل تعریف واژگانی اقتباس، شرح انواع اقتباس‌‏های ادبی و غیر ادبی در سینما، دسته­‌بندی انواع اقتباس از وفادار تا آزاد، تبیین جایگاه ادبیات داستانی در اقتباس و به‌­ویژه داستان‏‌های شناخته شده و آثار واقع­گرا، ارائه فهرستی از اقتباس‌­های ادبی در تاریخ سینما، تحلیل نخستین اقتباس‌‏های تاریخ سینما و مقایسه آن با جریان­‌های بعد، توضیح درباره تأثیرپذیری سینماگران صاحب سبک از ادبیات، اشاره به نمایشنامه­‌ها و داستان­‌های ادبی که به کرات مورد اقتباس قرار گرفته‌اند. توجیه فرایند اقتباس با دلایل هنری- رسانه­‌ای یا فرهنگی- هویتی، برشمردن تفاوت­‌ها و تشابه­‌های ادبیات و سینما، بحث درباره اصول اقتباس و اشاره به نظریه‌‏های اقتباس، توضیح راهکارها و مراحل اقتباس مانند تلخیص رمان یا گسترش داستان­‌های کوتاه، طرح بحث تأثیرگذاری سینما بر ادبیات در کنار تأثیرپذیری از آن از دیگر سرفصل‌ها است. در نهایت، توضیح  شاخص‌­ترین اقتباس‌­های سینمای ایران شامل «شب قوزی»، «شوهر آهوخانم»، «گاو»، «آرامش درحضوردیگران»، «داش آکل»، «تنگسیر»، «خاک»، «شازده احتجاب»، «بوف کور»، «سایه‌­های بلند باد» هستند. از مجموع تألیف­‌ها می­‌توان دریافت: نقد فیلم­‌های اقتباسی به‌­صورت کلی مطرح شده و کمتر به نقد عملی سینما و ادبیات نزدیک است. یکی از معیارهای اصلی قضاوت درباره فیلم­‌ها میزان اقبال مخاطبین است و مسئله اصلی اقتباس از دیدگاه این محققان، انتقال رویدادهای داستانی از متن ادبی به فیلم است و البته ریشه­‌یابی و دلایل تاریخی این نگرش به مطالعات غربی و ترجمه آن بازگشت دارد. آثاری که با اهتمام یک نهاد فرهنگی-هنری یا مؤسسه سینمایی به مسئله اقتباس پرداخته‏‌اند نیز غالباً منشائی سینمایی دارند و مؤلفان آن بیشتر منتقدان یا استادان رشته سینما هستند اما تفاوت محسوسی با گروه قبل دارند و آن مسئله‌­یابی از دیدگاه­‌هایی متفاوت و بنیادین است، چنانکه کاربست نظریه‌‏های سینمایی یا رویکردهای نقد ادبی برای تحلیل فیلم‏‌های اقتباسی در این نگاشته‏‌ها چشمگیر است. پژوهش­‌هایی که ظرفیت‌­های آثار ادبی را برای تبدیل به فیلمنامه و فیلم بررسی کرده‌اند، عمدتاً در قالب رساله­‌های دانشگاهی و کتاب­‌ها و مقالات علمی-پژوهشی مستخرج از آن تألیف شده‌­اند. این آثار خود به دو دسته تقسیم می‌­شوند: آثاری که قابلیت‏‌های نمایشی عناصر روایی را در متون ادبی بررسی کرده‌­اند و آثاری که به قابلیت­‌های نمایشی عناصر سبکی پرداخته‌‏اند. پژوهش‏‌هایی که قابلیت‌­های نمایشی عناصر روایی را در متون ادبی بررسی کرده‏‌اند، بیشتر مورد اهتمام کارشناسان ادبیات بوده است. این پژوهش‌ها بر این پیش‌فرض اتکا دارند که نخست متون ادب فارسی، قابلیت تبدیل سینمایی دارند و دوما با توجه به شمار اندک فیلم‌­های اقتباسی در سینمای ایران، می­‌توان با معرفی متون ادبی به سینماگران براساس نگرۀ روایت دراماتیک، در مقام یک واسط به جریان اقتباس کمک کرد. از مؤلفه‌­های مشترک در این آثار، وجود یک مقدمه‏ درباره تبیین مناسبات ادبیات و سینما، تعداد اندک مثال­‌ها و نمونه­‌های سینمایی، معطوف‌‏کردن توجه به عناصر روایی و ترجیح آن بر عناصر سبکی و گاه تلاش نویسندگان برای یافتن برابرهای سینمایی است که اثر را از تحقیق به تخییل سوق داده است. بعضی نوشته‌­ها بررسی ظرفیت­‌های نمایشی آثار ادبی را از یک متن واحد به متونی گسترش داده‌­اند که می‌‏توانند تحت عنوان یک سبک فهرست شوند؛ مانند قابلیت‏‌های نمایشی ادبیات دفاع مقدس یا ظرفیت‏‌های دراماتیک متون حماسی. آثاری که قابلیت­‌های نمایشی عناصر سبکی را در متون ادبی بررسی کرده‌­اند، از دیدگاه دیگری هم قابل دسته‏‌بندی هستند. برای مثال برخی از این نوشته‏‌ها به­‌طور خاص مشترکات زیبایی‌شناسی ادبیات و سینما را در عرصۀ سبک و تصویر بررسی کرده‌­اند و برای مثال به مقایسه فنون و صنایع ادبی با تکنیک‏‌های سینمایی پرداخته‏‌اند. برخی دیگر از  نگاشته‌‏ها قابلیت‌­های نمایشی عناصر روایی - سبکی را در آثار ادبی بررسی کرده‌اند که بارزترین آن‏‌ها توجه به خسرو و شیرین نظامی، شاهنامه فردوسی و تاریخ بیهقی است. تعداد دیگر از نگارش‌‏ها نیز با نگره­‌های سینمایی به نقد متون ادبی پرداخته‌­اند. همزمان با اقبال گسترده محققان به پژوهش‌‏های نوین ادبی که بر نظریه و رویکردهای نقد متکی هستند، گروهی از مطالعات ادبیات و سینما براساس شاخه‏‌های مطالعاتی یا رویکردهایی مانند ادبیات تطبیقی، روایت‏‌شناسی، نشانه‌‏شناسی و مانند آن به برهم‏سنجی متون ادبی و سینمایی پرداختند. گذشته از آثار فوق که به‌­طور مشخص و مستقل درباره اقتباس ادبی تألیف شده­‌اند می‌توان به اقسامی از تحقیقات پرداخت که یا ضمن مباحث خود به اقتباس پرداخته‌‏اند یا در قالب نوشته‌­های مطبوعاتی و مصاحبه‌­های ژورنالیستی، اقتباس را مورد توجه قرار داده‌­اند. قسم اول، تحقیقات اولیه درباره تاریخ سینمای ایران است که هرگاه به نمونه‌ای از فیلم‌­های اقتباسی برخورده­‌اند درباره رویکرد ادبی فیلمسازان نکته­‌هایی بیان کرده‌­اند. و قسم دوم، نوشته‌های پراکنده مطبوعاتی هستند و از این جهت درخور توجه هستند که منبعی از ایده‌­های راهبردی یا فهرستی از آسیب­‌شناسی اقتباس به دست می­‌دهند. نوشته‌­هایی که بین یک یا دو صفحه هستند و می‌­توانند، موضع اصلی سینماگران یا صاحب‌­نظران ادبیات را به‌­عنوان باورهای عمومی و غالباً پنهان آن­ها به ما نشان دهند. آموزش آشپزی و مطالب جالب جدید...